Nghề thuốc của người Chăm di sản tri thức dân gian giữa miền cát nắng

Từ Bắc Bình (Bình Thuận) đến An Nhơn, Phước Nhơn (Ninh Thuận): Hành trình gìn giữ kho tàng cây thuốc Nam của người Chăm

Mục Lục

Nghề thuốc Chăm kết tinh từ thiên nhiên và tri thức tổ tiên

Trong nền văn hóa Chăm rực rỡ, nghề thuốc dân gian chiếm một vị trí đặc biệt. Không chỉ là phương thức chữa bệnh, đó còn là một hệ thống tri thức bản địa – nơi con người và thiên nhiên giao hòa.
Người Chăm gọi nghề thuốc là “mâhak yăk” – nghĩa là “người biết cây thuốc” hoặc “người giữ hồn của cây cỏ”. Với họ, cây thuốc không đơn thuần là dược liệu, mà là sinh thể sống có linh khí, được trời đất ban tặng để con người duy trì sức khỏe và sự cân bằng.

Từ xa xưa, đồng bào Chăm đã sống trên vùng đất khô hạn của miền Trung – nơi gió Lào thổi rát, nước khan hiếm, cây cối cằn cỗi. Chính điều kiện tự nhiên khắc nghiệt ấy buộc họ phải quan sát, ghi nhớ và tận dụng mọi loài cây cỏ quanh mình để trị bệnh, dưỡng thân.
Trải qua nhiều thế hệ, tri thức ấy được truyền miệng qua các dòng họ, trở thành nghề thuốc Chăm – một nghề cổ truyền mang chiều sâu triết lý nhân sinh.

Nghề thuốc trong văn hóa Chăm kết hợp giữa y học và tâm linh

Trong văn hóa Chăm, chữa bệnh không chỉ là xử lý phần thân thể mà còn là chữa cho tâm và hồn. Bệnh tật, theo quan niệm dân gian, có thể do “mất cân bằng âm – dương”, “thần khí yếu”, hoặc “phạm điều cấm kỵ”.
Bởi vậy, người thầy thuốc Chăm không chỉ là người biết về cây cỏ, mà còn là người am hiểu nghi lễ, đạo đức và tín ngưỡng. Trước khi hái thuốc, họ thường khấn “xin cây” – lời cảm ơn gửi đến thiên nhiên vì đã cho phép con người được lấy đi một phần sinh lực của rừng.

Ở các làng Chăm, hình ảnh người thầy thuốc đi hái lá, gùi thuốc, đun nồi thảo dược đã trở thành quen thuộc. Họ không nhận mình là “thầy” theo nghĩa cao sang, mà coi việc chữa bệnh là làm phước, làm lành, giúp người là giúp chính mình.

Bắc Bình (Bình Thuận) vùng đất lưu giữ kho tàng cây thuốc phong phú

Tại huyện Bắc Bình, nơi có hơn 21.000 người Chăm sinh sống, nghề thuốc vẫn còn hiện diện rõ nét.
Một cuộc khảo sát thực hiện năm 2025 cho thấy, tại 6 xã và 1 thị trấn gồm Phan Hòa, Phan Hiệp, Phan Thanh, Phan Sơn, Phan Lâm, Phan Tiến và thị trấn Lương Sơn, người Chăm sử dụng tới 132 loài cây thuốc, thuộc 119 chi và 53 họ thực vật bậc cao.

Ngành Ngọc lan (Magnoliophyta) chiếm tới 96,2% tổng số loài, thể hiện sự đa dạng đáng kể của các cây có hoa.
Họ Đậu (Fabaceae) dẫn đầu với 16 loài, tiếp đến là họ Bông (Malvaceae) và họ Cúc (Asteraceae).
Cây thuốc phân bố khắp nơi – từ sân vườn, bờ ruộng đến bìa rừng, tạo nên một quần thể dược liệu dân gian phong phú và sống động.

Các dạng thân cây thuốc cũng rất đa dạng:

Cây thân thảo: chiếm 40,2%, thường là cây dại mọc quanh nhà, bìa rừng.
Cây bụi – dây leo: 37,9%, chủ yếu phân bố ở vùng bán sơn địa.
Cây gỗ lớn – nhỏ: hơn 20%, thường là cây rừng quý hiếm.
Đặc biệt, có loài Ráng ổ phụng (Asplenium nidus) sống phụ sinh, được người Chăm coi là cây “thanh lọc khí độc”, dùng trong các bài thuốc giải độc gan.

An Nhơn và Phước Nhơn (Ninh Thuận) “cái nôi” của nghề thuốc Chăm truyền thống

Nếu Bắc Bình là vùng lưu giữ tri thức cây thuốc phong phú nhất, thì An Nhơn và Phước Nhơn (huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận) lại được xem là nơi nghề thuốc Chăm phát triển thành nghề truyền thống.
Tại đây, gần như mỗi gia đình đều có ít nhất một người biết bốc thuốc, sao chế hoặc hái dược liệu, và nghề thuốc được cha truyền con nối qua nhiều thế hệ.

Các làng này nổi tiếng với những vườn cây thuốc Nam trồng xen trong vườn nhà, với hàng chục loài cây bản địa như:

Lá sen đất (Elephantopus scaber) – trị ho, cảm cúm;
Ngải cứu (Artemisia vulgaris) – điều hòa kinh nguyệt;
Cây chó đẻ răng cưa (Phyllanthus urinaria) – mát gan, giải độc;
Cây an xoa (Helicteres hirsuta) – chữa gan nhiễm mỡ;
Cây mần tưới, sâm đất, cỏ tranh, trinh nữ hoàng cung…

Ở An Nhơn và Phước Nhơn, người Chăm không chỉ hái thuốc để chữa bệnh, mà còn chế biến, sao khô, đóng gói và bán ra thị trường.
Nhiều gia đình đã trở thành cơ sở thuốc Nam quy mô nhỏ, cung cấp dược liệu cho Bình Thuận, Khánh Hòa, và cả TP.HCM.
Dù hiện nay đã có máy móc hỗ trợ, nhưng khâu chọn nguyên liệu, phân loại và phối chế vẫn hoàn toàn dựa vào kinh nghiệm dân gian – “mắt thầy thuốc chính là cân tiểu ly của tự nhiên”.

Cây thuốc linh hồn của tri thức Chăm

Theo các bậc cao niên ở Phước Nhơn, người Chăm biết hơn 200 loài cây có thể dùng làm thuốc. Tuy nhiên, chỉ khoảng 100–150 loài được dùng thường xuyên, tùy theo mùa và vùng đất.
Bộ phận được dùng làm thuốc rất đa dạng:

Toàn cây: chiếm khoảng 38–40%, thường là cây thân thảo;
Rễ – vỏ rễ: khoảng 37%, dùng trị bệnh gan, thận, tiêu hóa;
Lá – thân – hoa: dùng sắc uống, tắm hoặc giã đắp.

Người Chăm cũng phân loại bệnh thành các nhóm lớn:

Bệnh ngoài da (mụn nhọt, dị ứng, mẩn ngứa),
Bệnh gan – thận,
Bệnh phụ nữ,
Bệnh tiêu hóa,
Và các bệnh “nhiệt trong người”, vốn phổ biến trong khí hậu nắng nóng miền Trung.

Một số bài thuốc Chăm tiêu biểu

Bài thuốc trị cảm và ho:
- Dùng rễ Cáp trung bộ (Capparis annamensis), sắc nước ngậm.
- Thường kết hợp thêm gừng và mật ong để tăng hiệu quả.
Bài thuốc trị đau xương khớp:
- Sử dụng rễ cây Ba trồng (Salacia rostrata), sắc uống ngày 2 lần.
- Được xem là “thần dược” cho người lớn tuổi ở Phan Hiệp và Phước Nhơn.
Bài thuốc an thần, trị mất ngủ:
- Gồm Cam thảo đất, Vông nem, Nhãn lồng, Trinh nữ.
- Uống buổi tối, giúp ngủ sâu, giảm mộng mị, điều hòa khí huyết.
Bài thuốc tắm cho phụ nữ sau sinh:
- Gồm Ngải cứu, Lá ổi, Sả, Gừng, Cỏ roi ngựa, giúp lưu thông máu và giảm đau.
- Được các bà mẹ Chăm ở Phước Nhơn truyền lại cho con gái trước khi lập gia đình.

Sáu loài cây thuốc quý cần được bảo tồn

Trong các vùng Chăm, một số cây thuốc quý đang dần hiếm do khai thác quá mức:
Trắc, Giáng hương, Gõ mật, Thiên tuế rumphii, Chùm lé và Quỉ kiến sầu – đều nằm trong Sách Đỏ Việt Nam 2007 hoặc Nghị định 06/2019/NĐ-CP.
Nhiều thầy thuốc Chăm nay đã tự nhân giống và trồng lại trong vườn để bảo tồn và chủ động nguồn nguyên liệu.

Tri thức bản địa hướng tới phát triển bền vững

Nghề thuốc Chăm không chỉ là di sản văn hóa mà còn là nguồn tài nguyên tri thức quý có thể phát triển theo hướng khoa học.
Các nhà nghiên cứu kiến nghị:

Xây dựng “Vườn bảo tồn cây thuốc Chăm” tại Bắc Bình và Ninh Phước;
Mở lớp truyền dạy nghề thuốc cho thanh niên Chăm, kết hợp y học cổ truyền với khoa học hiện đại;
Phát triển sản phẩm dược liệu Chăm gắn với du lịch văn hóa – sinh thái, giúp người dân tăng thu nhập bền vững.

Từ Bắc Bình (Bình Thuận) đến An Nhơn, Phước Nhơn (Ninh Thuận), nghề thuốc của người Chăm là một minh chứng sống động cho sức sáng tạo và khả năng thích nghi của con người với thiên nhiên.
Đó là nghề của những con người khiêm nhường, yêu cây cỏ, tin vào năng lượng chữa lành từ đất trời.
Giữa nhịp sống hiện đại, khi thuốc tây và bệnh viện ngày càng phổ biến, thì những nồi nước lá, những gùi thuốc rừng của người Chăm vẫn tỏa hương trong đời sống – một di sản văn hóa cần được trân trọng và bảo tồn như kho báu xanh của dân tộc.