Làng gốm Bàu Trúc: Di sản văn hóa Chăm độc đáo và kỹ thuật chế tác thủ công tinh xảo

Nằm nép mình bên dòng kênh Nam hiền hòa, giữa lòng thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận, làng gốm Bàu Trúc hiện lên như một viên ngọc quý, lấp lánh ánh vàng của đất sét và rực rỡ sắc màu văn hóa Chăm Pa. Không chỉ là một trong những làng nghề gốm cổ xưa nhất khu vực Đông Nam Á, Bàu Trúc còn là một bảo tàng sống động, nơi lưu giữ và truyền承 những kỹ thuật chế tác thủ công độc đáo, cùng những giá trị văn hóa tinh thần sâu sắc của một cộng đồng dân tộc giàu truyền thống.

Hành trình khám phá Bàu Trúc không chỉ là chuyến tham quan một làng nghề, mà còn là cuộc du hành ngược dòng thời gian, tìm về cội nguồn của một nền văn minh rực rỡ.

Vị trí địa lý và dấu ấn lịch sử

Tọa lạc ở một vị trí đắc địa, Làng gốm Bàu Trúc nằm giữa quốc lộ 1A huyết mạch ở phía Đông và tuyến đường sắt Bắc – Nam ở phía Tây. Phía Bắc của làng được ôm trọn bởi dòng kênh Nam quanh năm cung cấp nguồn nước tưới mát cho những cánh đồng lúa ba vụ trù phú. Tên gọi Bàu Trúc, theo tiếng Chăm cổ là Paley Hamu Trok, mang ý nghĩa “làng trũng, nhô ra cuối triền sông”, gợi nhớ về địa hình đặc trưng của vùng đất này.

Trước khi Phước Dân trở thành thị trấn, Làng gốm Bàu Trúc còn được biết đến với tên gọi làng Vĩnh Thuận. Sự thay đổi tên gọi và địa giới hành chính không làm phai mờ đi những giá trị văn hóa và lịch sử mà ngôi làng đã dày công vun đắp qua hàng thế kỷ.

Theo các nhà nghiên cứu và những câu chuyện truyền miệng trong dân gian, nghề gốm Bàu Trúc có lịch sử hình thành từ khoảng thế kỷ XII, gắn liền với giai đoạn hưng thịnh của Vương quốc Chăm Pa. Tương truyền, ông tổ nghề gốm của làng là Po Klong Chanh, một người bạn thân và là quan cận thần của vua Po K’long Giarai (1151-1205).

Chính Po Klong Chanh đã truyền dạy cho người dân Bàu Trúc cách khai thác đất sét, nhào nặn và nung thành những vật dụng phục vụ đời sống sinh hoạt hàng ngày. Từ đó, nghề gốm bén rễ và phát triển mạnh mẽ tại vùng đất này, trở thành một phần không thể tách rời trong đời sống kinh tế, văn hóa và tín ngưỡng của cộng đồng người Chăm.

Nghệ thuật chế tác thủ công độc đáo và tinh xảo

Điểm làm nên sự khác biệt và giá trị khoa học của gốm Bàu Trúc so với các làng gốm truyền thống khác trên khắp Việt Nam và khu vực chính là kỹ thuật chế tác hoàn toàn thủ công, không sử dụng bàn xoay. Đây là một phương pháp độc đáo, đòi hỏi sự khéo léo, kinh nghiệm và đôi bàn tay tài hoa của người nghệ nhân. Trải qua nhiều thế hệ, kỹ thuật này đã được truyền承 và phát triển, trở thành một bí quyết nghề nghiệp quý giá của người dân Bàu Trúc.

Quy trình làm gốm tại làng gốm Bàu Trúc là một chuỗi các công đoạn tỉ mỉ, từ khâu chọn đất, xử lý đất, tạo hình, phơi khô, trang trí hoa văn cho đến nung sản phẩm. Nguyên liệu chính để làm gốm là loại đất sét đặc biệt được khai thác từ các cánh đồng ven sông Quao. Loại đất sét này có độ dẻo cao, mịn và chứa nhiều khoáng chất, tạo nên độ bền và màu sắc đặc trưng cho sản phẩm gốm Bàu Trúc. Sau khi được khai thác, đất sét được phơi khô, đập nhỏ, loại bỏ tạp chất rồi ngâm nước và nhào luyện kỹ lưỡng để đạt được độ dẻo và độ đồng nhất cần thiết.

Công đoạn tạo hình là một quá trình nghệ thuật thực sự. Người nghệ nhân, chủ yếu là phụ nữ Chăm, sử dụng đôi bàn tay khéo léo của mình để nắn, vuốt, xoay và vỗ nhẹ vào khối đất sét, tạo ra những hình dáng sản phẩm đa dạng như nồi, niêu, chum, vại, bình hoa, tượng trang trí… Mỗi động tác đều đòi hỏi sự chính xác, nhịp nhàng và cảm quan thẩm mỹ tinh tế.

Kỹ thuật tạo hình bằng tay không chỉ tạo ra những sản phẩm có hình dáng mềm mại, tự nhiên mà còn mang đậm dấu ấn cá nhân của người nghệ nhân, khiến cho mỗi sản phẩm trở thành một tác phẩm nghệ thuật độc bản.

Sau khi tạo hình, các sản phẩm gốm được phơi khô tự nhiên dưới ánh nắng mặt trời. Khi sản phẩm đã đạt đến độ khô nhất định, người nghệ nhân sẽ tiến hành trang trí hoa văn. Các họa tiết trang trí trên gốm Bàu Trúc thường mang đậm bản sắc văn hóa Chăm, với những hình ảnh quen thuộc như vũ nữ Apsara, các vị thần Hindu, các biểu tượng लिंगा (linga) và योनि (yoni), hay những họa tiết几何 học tinh xảo. Các họa tiết này không chỉ mang tính thẩm mỹ mà còn chứa đựng những ý nghĩa văn hóa, tín ngưỡng sâu sắc, phản ánh đời sống tâm linh và thế giới quan của người Chăm.

Công đoạn cuối cùng và cũng là một trong những yếu tố tạo nên sự độc đáo của gốm Bàu Trúc chính là quá trình nung. Thay vì sử dụng lò nung kín như các làng gốm khác, người dân Bàu Trúc vẫn duy trì phương pháp nung lộ thiên truyền thống. Các sản phẩm gốm được xếp thành đống lớn, sau đó phủ lên trên một lớp rơm, trấu và củi khô rồi đốt. Nhiệt độ và thời gian nung được điều chỉnh một cách thủ công dựa trên kinh nghiệm của người thợ.

Phương pháp nung này tạo ra những sản phẩm gốm có màu sắc tự nhiên, thường là các gam màu nâu, đỏ, xám, với những vệt loang lổ độc đáo, không sản phẩm nào giống hệt sản phẩm nào. Chính sự ngẫu nhiên và khó kiểm soát trong quá trình nung đã tạo nên vẻ đẹp riêng biệt và giá trị nghệ thuật cho gốm Bàu Trúc.

Giá trị văn hóa, tín ngưỡng và nghệ thuật

Gốm Bàu Trúc không chỉ đơn thuần là những vật dụng sinh hoạt hàng ngày mà còn mang trong mình những giá trị văn hóa, tín ngưỡng và nghệ thuật sâu sắc của cộng đồng người Chăm. Từ xa xưa, gốm đã đóng một vai trò quan trọng trong đời sống vật chất và tinh thần của người Chăm. Các sản phẩm gốm được sử dụng trong các nghi lễ tôn giáo, các phong tục tập quán, và là vật phẩm không thể thiếu trong các dịp lễ hội truyền thống.

Những họa tiết trang trí trên gốm Bàu Trúc là những biểu tượng văn hóa đặc trưng của người Chăm. Hình ảnh vũ nữ Apsara, với những điệu múa uyển chuyển, tượng trưng cho vẻ đẹp, sự duyên dáng và sức mạnh của nữ thần. Các hình tượng thần Shiva và các biểu tượng लिंगा-योनि thể hiện sự tôn kính đối với các vị thần trong tín ngưỡng Hindu, một tôn giáo có ảnh hưởng sâu sắc đến văn hóa Chăm Pa. Các họa tiết几何 học tinh xảo không chỉ mang tính trang trí mà còn thể hiện sự sáng tạo và óc thẩm mỹ của người nghệ nhân.

Ngày nay, bên cạnh những sản phẩm truyền thống, các nghệ nhân Bàu Trúc đã không ngừng sáng tạo và đổi mới, tạo ra nhiều sản phẩm gốm mỹ nghệ, gốm trang trí và gốm lưu niệm với kiểu dáng và mẫu mã đa dạng, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của thị trường. Những sản phẩm như bình hoa, lọ lộc bình, tượng Chăm, đèn gốm… không chỉ là những vật trang trí đẹp mắt mà còn là những món quà mang đậm giá trị văn hóa và tinh thần.

Những thách thức và nỗ lực bảo tồn

Mặc dù mang trong mình những giá trị văn hóa và nghệ thuật to lớn, nghề gốm Bàu Trúc cũng đang phải đối mặt với nhiều thách thức trong bối cảnh kinh tế thị trường và sự phát triển của các ngành nghề khác. Sự cạnh tranh từ các sản phẩm công nghiệp, sự thay đổi trong thói quen tiêu dùng và nguy cơ mai một của các kỹ thuật truyền thống là những vấn đề nan giải mà cộng đồng người làm gốm Bàu Trúc đang phải đối mặt.

Tuy nhiên, với sự nỗ lực của chính quyền địa phương, các tổ chức văn hóa và đặc biệt là sự tâm huyết của những người nghệ nhân, nghề gốm Bàu Trúc đang dần hồi sinh và phát triển. Nhiều dự án bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của làng nghề đã được triển khai, tập trung vào việc hỗ trợ các nghệ nhân, truyền dạy kỹ năng cho thế hệ trẻ, quảng bá sản phẩm và phát triển du lịch cộng đồng.

Việc UNESCO công nhận “Nghệ thuật làm gốm của người Chăm” là Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp vào năm 2022 đã mang đến một động lực lớn lao cho công tác bảo tồn và phát triển nghề gốm Bàu Trúc. Đây không chỉ là sự ghi nhận của cộng đồng quốc tế đối với những giá trị văn hóa độc đáo của người Chăm mà còn là cơ hội để quảng bá hình ảnh làng gốm Bàu Trúc ra thế giới, thu hút du khách và các nhà nghiên cứu đến tìm hiểu và khám phá.

Du lịch cộng đồng và trải nghiệm văn hóa

Ngày nay, làng gốm Bàu Trúc đã trở thành một điểm đến du lịch văn hóa hấp dẫn của tỉnh Ninh Thuận. Du khách khi đến với Bàu Trúc không chỉ được chiêm ngưỡng những sản phẩm gốm độc đáo mà còn có cơ hội trải nghiệm quy trình làm gốm thủ công truyền thống dưới sự hướng dẫn của các nghệ nhân. Du khách có thể tự tay nhào nặn những khối đất sét vô tri, tạo ra những sản phẩm gốm mang đậm dấu ấn cá nhân, và tìm hiểu về những câu chuyện văn hóa, lịch sử gắn liền với nghề gốm.

Ngoài ra, du khách còn có thể tham quan các xưởng sản xuất gốm, chiêm ngưỡng những bộ sưu tập gốm cổ, và mua sắm những sản phẩm gốm độc đáo làm quà lưu niệm. Không chỉ vậy, du khách còn có cơ hội hòa mình vào không gian văn hóa Chăm Pa đặc sắc thông qua các buổi biểu diễn nghệ thuật truyền thống như múa Chăm, hòa tấu nhạc cụ dân tộc, và thưởng thức những món ăn đặc sản của vùng đất Ninh Thuận.

Hướng đến tương lai bền vững

Với những nỗ lực không ngừng trong công tác bảo tồn và phát triển, làng gốm Bàu Trúc đang dần khẳng định vị thế của mình trên bản đồ du lịch văn hóa của Việt Nam và khu vực. Việc kết hợp giữa bảo tồn những giá trị truyền thống và đổi mới sáng tạo trong thiết kế sản phẩm, cùng với việc phát triển du lịch cộng đồng một cách bền vững, sẽ là chìa khóa để nghề gốm Bàu Trúc tiếp tục phát triển và trường tồn trong tương lai.

Làng gốm Bàu Trúc không chỉ là một di sản văn hóa vật thể mà còn là một di sản văn hóa phi vật thể vô giá, cần được trân trọng, gìn giữ và phát huy. Hành trình khám phá Bàu Trúc là hành trình tìm về cội nguồn văn hóa, trải nghiệm nghệ thuật thủ công tinh xảo và cảm nhận sự sống động của một nền văn minh rực rỡ. Đây chắc chắn sẽ là một trải nghiệm đáng nhớ cho bất kỳ ai đặt chân đến vùng đất Ninh Thuận đầy nắng và gió.