Giữa miền đất khô hạn của người Chăm, cây xương khỉ không chỉ là một vị thuốc Nam dân dã, mà còn là biểu tượng cho triết lý “hòa hợp để hồi sinh”. Từ bài thuốc chữa đau xương, giải độc gan đến dưỡng sinh phục hồi khí huyết, xương khỉ là minh chứng cho trí tuệ y học bản địa bền bỉ qua thời gian.
1. Cây thuốc của sức mạnh và sự tái sinh
Trên những triền đất khô, nắng như đổ lửa của Ninh Thuận, cây xương khỉ vẫn xanh mướt quanh năm. Người Chăm gọi nó là “Ka-tah” – nghĩa là “cây của sự trở lại”, bởi cây có khả năng tái sinh mạnh mẽ và giúp con người phục hồi sinh lực sau khi đau ốm.
Theo triết lý thuốc Nam Chăm, mỗi vị thuốc được xem như một “người bạn của cơ thể”, mang năng lượng âm – dương riêng, tương ứng với các tạng phủ trong người.
Cây xương khỉ được xếp vào nhóm “thanh – hành – bổ”, có tính mát, vị ngọt hơi đắng, tác dụng thanh nhiệt, giải độc, hoạt huyết và mạnh gân cốt.
“Người Chăm dùng cây xương khỉ không chỉ để chữa bệnh của xương, mà để chữa cả cái mệt, cái lạnh, cái uất trong lòng người.”
– Lời của một thầy thuốc Chăm ở làng Phước Nhơn.
2. Công dụng và cách dùng trong y học dân gian Chăm
Người Chăm sử dụng toàn thân cây xương khỉ – từ lá, thân cho đến rễ – trong nhiều dạng thuốc khác nhau.
Dưới đây là một số công dụng truyền thống tiêu biểu:
| Bộ phận dùng | Công dụng | Cách dùng dân gian của người Chăm |
|---|---|---|
| Lá xương khỉ | Giải độc, hạ men gan, thanh nhiệt cơ thể | Sắc uống với cam thảo đất, uống hằng ngày như trà mát |
| Thân và rễ | Giảm đau nhức xương khớp, mạnh gân cốt | Nấu với gừng và rễ nhàu hoặc ngâm rượu thuốc uống sau bữa ăn |
| Lá non giã tươi | Làm lành vết thương, trị sưng viêm | Giã đắp ngoài, kết hợp với muối hột và lá trầu không |
| Lá khô nghiền bột | Bổ sung cho phụ nữ sau sinh | Pha với mật ong hoặc nấu cùng cháo để bồi bổ khí huyết |
3. Những bài thuốc Chăm cổ truyền có cây Xương khỉ
Trong kho tàng thuốc Nam Chăm, cây xương khỉ thường là vị “trợ dược” – điều hòa và dẫn khí huyết cho các bài thuốc chính.
Một số bài thuốc cổ tiêu biểu vẫn được các lương y Chăm ở An Nhơn và Phước Nhơn lưu truyền:
Bài 1: “Tam dược hành cốt” – chữa đau nhức, thấp khớp
Thành phần:
-
Lá xương khỉ
-
Rễ nhàu
-
Lá ổi non
Cách dùng:
Sắc chung ba vị, uống 2 lần/ngày trong 7 ngày.
Bài thuốc giúp giảm đau nhức, tăng tuần hoàn máu và phục hồi dịch khớp.
Người Chăm gọi bài này là “thuốc cho người đi gió” – chỉ những ai làm việc nhiều dưới thời tiết khắc nghiệt, đau nhức toàn thân.
Bài 2: “Tứ an hoàn khí” – giải độc gan, dưỡng huyết
Thành phần:
-
Lá xương khỉ
-
Cam thảo đất
-
Cây cỏ ngọt
-
Lá mã đề
Công dụng: thanh gan, mát huyết, giảm mụn nhọt, hỗ trợ tiêu hóa.
Người Chăm thường dùng bài này vào mùa khô, khi cơ thể dễ bị “nóng gan”, “ứ khí” do thời tiết.
Bài 3: “Phục nguyên thang” – phục hồi sau sinh và sau bệnh
Thành phần:
-
Lá xương khỉ
-
Cây sâm đất
-
Gừng khô
-
Lá tía tô
Cách dùng: Sắc uống buổi sáng và chiều, liên tục 5–7 ngày.
Giúp phục hồi khí huyết, giảm mệt mỏi, ngừa viêm nhiễm sau sinh.
4. Triết lý “hòa khí – hành huyết – an tâm”
Người Chăm quan niệm, mọi căn bệnh đều khởi từ sự tắc nghẽn khí huyết và tâm không yên.
Vì vậy, khi dùng cây xương khỉ, họ không chỉ sắc uống mà còn xông hơi, ngâm chân, hoặc kết hợp hương liệu thiên nhiên như lá chanh, sả, bạc hà để kích hoạt “khí ấm” trong cơ thể.
Theo lời kể của nghệ nhân thuốc Nam Chăm Inrahim ở làng Phước Nhơn, trước khi hái cây xương khỉ, người Chăm thường khấn một câu ngắn:
“Lấy lá của đất, trả lại sức cho người.”
Họ tin rằng thuốc chỉ có linh khi người hái có tâm trong sáng, bởi chữa bệnh không chỉ là hành động y học, mà còn là một sự đối thoại giữa con người và thiên nhiên.
5. Giữ tri thức bản địa – giữ linh hồn của làng thuốc Chăm
Ngày nay, cây xương khỉ đang được các trung tâm dược liệu và y học cổ truyền quan tâm nghiên cứu về hoạt chất chống viêm, kháng khuẩn, hỗ trợ ung thư.
Tuy nhiên, với người Chăm, giá trị lớn nhất của cây thuốc này không chỉ nằm ở hoạt chất, mà ở triết lý sống thuận tự nhiên và lòng tôn kính đối với sự sống.
Tại các làng nghề thuốc Nam như An Nhơn hay Phước Nhơn (Ninh Phước, Ninh Thuận), các nghệ nhân Chăm vẫn duy trì nghề hái thuốc, phơi lá, bào chế theo cách cổ truyền – như một cách giữ hồn cho văn hóa Chăm và gìn giữ tri thức của tổ tiên.
“Cây xương khỉ – lá nhỏ, nhưng nghĩa lớn.”
Giữa đời sống hiện đại, bài học từ cây thuốc dân dã này vẫn còn nguyên giá trị:
“Muốn mạnh xương, trước hết phải mạnh tâm. Muốn chữa bệnh, hãy học cách hòa với đất trời.”
