Khám phá cây Xáo tam phân (Phun Jham Jhak) – loài dược liệu quý trong y học cổ truyền Chăm: đặc điểm, hoạt chất sinh học, các bài thuốc dân gian chữa gan, khớp, ung thư và ý nghĩa bảo tồn văn hóa bản địa.
Vị thuốc quý trong nghề thuốc cổ truyền của người Chăm Ninh Thuận
1. Cây thuốc quý giữa vùng đất nắng gió
Giữa miền cát trắng Ninh Thuận, nơi người Chăm sinh sống qua bao thế hệ, cây Phun Jham Jhak – tức Xáo tam phân – mọc khiêm nhường ven đồi, dưới chân núi và bìa rừng.
Không nổi bật bởi hoa hay lá, nhưng với người Chăm, đây là cây của sự sống, “thứ thuốc mạnh để cứu người yếu”.
Cây được xem là “thần dược” trong nghề thuốc Nam Chăm, thường chỉ được truyền lại trong dòng họ có truyền thống làm thuốc.
Ở An Nhơn và Phước Nhơn, mỗi nhà thuốc cổ đều có ít nhất một gốc Xáo tam phân trồng quanh vườn – như báu vật gia truyền.
2. Đặc điểm thực vật học
-
Tên khoa học: Paramignya trimera (Oliv.) Guillaumin
-
Họ: Cam (Rutaceae)
-
Dạng sống: cây thân gỗ nhỏ, thân xoắn, có gai, rễ vàng sẫm, tỏa sâu.
-
Lá mọc so le, hình bầu dục, mép nguyên, vị đắng, mùi thơm nhẹ.
-
Bộ phận dùng: rễ, thân và vỏ rễ (được xem là có hoạt tính dược lý mạnh nhất).
Cây mọc tự nhiên ở vùng đồi khô hạn Bình Thuận – Ninh Thuận, và được người Chăm bảo vệ như nguồn thuốc quý hiếm.
3. Công dụng theo tri thức y học dân gian Chăm
Theo kinh nghiệm của người Chăm ở An Nhơn và Phước Nhơn, cây Phun Jham Jhak có vị đắng, cay nhẹ, tính mát, tác dụng thanh nhiệt, giải độc, hoạt huyết, tiêu viêm, mạnh gân cốt.
Người Chăm sử dụng cây này trong nhiều bài thuốc bí truyền, chủ yếu chữa các bệnh:
🔸 Đau nhức xương khớp, phong thấp
🔸 Bệnh gan, vàng da, men gan cao
🔸 Rối loạn tiêu hóa, đầy bụng, ăn không tiêu
🔸 Bệnh phụ nữ sau sinh
🔸 U bướu, mệt mỏi lâu ngày, ung thư gan – phổi (dạng hỗ trợ)
4. Cơ sở khoa học hiện đại
Nhiều nghiên cứu trong và ngoài nước (Đại học Dược Hà Nội, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam) đã chứng minh:
Rễ Xáo tam phân chứa các hoạt chất sinh học quý như saponin, flavonoid, alkaloid, triterpenoid, có khả năng:
-
Chống oxy hóa mạnh,
-
Ức chế tế bào ung thư gan, phổi, dạ dày,
-
Giảm men gan, bảo vệ tế bào gan,
-
Giảm đau, kháng viêm tự nhiên,
-
Hỗ trợ ổn định huyết áp và điều hòa tim mạch.
Điều này trùng khớp với kinh nghiệm dân gian mà người Chăm đã sử dụng hàng trăm năm qua – một minh chứng cho giá trị khoa học của tri thức bản địa.
5. Các bài thuốc dân gian tiêu biểu của người Chăm
Bài 1: Chữa đau nhức xương khớp, phong thấp
-
Nguyên liệu: Rễ Xáo tam phân 20g, Cỏ xước 15g, Lá lốt 10g, Gừng tươi 5g.
-
Cách dùng: Sắc với 1 lít nước, chia uống 2 lần/ngày.
-
Tác dụng: Giảm đau nhức, sưng khớp, lưu thông khí huyết.
Người Chăm có câu: “Phun Jham Jhak đun cùng rễ gừng, đau nhức nào cũng dịu.” 🌿
Bài 2: Hỗ trợ điều trị bệnh gan, mát gan, thanh lọc cơ thể
-
Nguyên liệu: Rễ Xáo tam phân 15g, Cam thảo đất 10g, Cỏ tranh 10g.
-
Cách dùng: Sắc 600 ml còn 300 ml, uống trong ngày.
-
Tác dụng: Hạ men gan, mát gan, lợi mật, giải độc.
Bài 3: Bồi bổ cơ thể, phục hồi sau ốm
-
Nguyên liệu: Xáo tam phân 10g, Đinh lăng 10g, Nhân trần 10g.
-
Cách dùng: Hãm nước uống như trà mỗi ngày.
-
Tác dụng: Tăng cường sức đề kháng, kích thích tiêu hóa, phục hồi thể lực.
Bài 4: Hỗ trợ điều trị khối u, ung thư (bài thuốc gia truyền)
-
Nguyên liệu: Rễ Xáo tam phân khô 30g, Kha tử 10g, Cam thảo đất 10g.
-
Cách dùng: Sắc uống hằng ngày trong 30 ngày, nghỉ 10 ngày rồi lặp lại.
-
Công dụng: Giúp giảm mệt mỏi, hỗ trợ chức năng gan, ngăn sự phát triển tế bào u.
-
⚠️ Lưu ý: Dùng hỗ trợ, không thay thế điều trị y học hiện đại.
6. Cách thu hái và sử dụng truyền thống
Người Chăm có nguyên tắc rất nghiêm:
-
Chỉ đào rễ cây khi trời khô ráo, vào tháng 3 hoặc tháng 9 âm lịch.
-
Khi đào, phải để lại phần gốc cho cây tiếp tục sinh trưởng.
-
Trước khi hái thuốc, thường khấn “xin cây” – lời cảm tạ đất trời và tổ tiên.
Rễ sau khi thu được rửa sạch, thái mỏng, phơi 3 nắng hoặc sao vàng hạ thổ, để “giảm độc, tăng dược lực”.
7. Vai trò trong nghề thuốc Chăm hiện đại
Tại làng An Nhơn và Phước Nhơn, cây Phun Jham Jhak được xem là “cây chủ đạo” trong hơn 300 loài cây thuốc Chăm.
Nhiều cơ sở thuốc Nam Chăm đã chế biến rượu Xáo tam phân, trà thanh lọc gan, cao ngâm trị khớp, vừa để chữa bệnh, vừa làm sản phẩm đặc trưng của làng nghề.
Hiện nay, chính quyền địa phương đang hỗ trợ người dân trồng Xáo tam phân dưới tán rừng, vừa để bảo tồn nguồn gen, vừa làm sinh kế bền vững cho cộng đồng Chăm.
Cây Xáo tam phân (Phun Jham Jhak) là biểu tượng của tri thức y học Chăm – nơi dân gian và khoa học giao thoa.
Từ một loài cây dại ven đồi, người Chăm đã biến nó thành vị thuốc vàng trong y học cổ truyền, giúp bao đời người khỏe mạnh, sống thuận theo tự nhiên.
Giữa nắng gió miền Trung, Phun Jham Jhak vẫn vươn xanh, như chính sức sống bền bỉ của văn hóa Chăm – di sản sống của tri thức bản địa Việt Nam. 🌿
