Cây chùm ngây “thần dược xanh” trong nghề thuốc của người chăm

Tìm hiểu cây Chùm ngây trong y học cổ truyền Chăm: đặc điểm, công dụng chữa bệnh, các bài thuốc dân gian và giá trị bảo tồn tri thức bản địa.

(Tên khoa học: Moringa oleifera Lam., Họ: Moringaceae)**

Mục Lục

1. Nguồn gốc và vị trí trong văn hóa Chăm

Tại các làng người Chăm ở An Nhơn và Phước Nhơn (Ninh Thuận), cây Chùm ngây được trồng phổ biến quanh nhà – vừa để lấy lá nấu canh, vừa làm thuốc bổ cho người già, phụ nữ sau sinh và người ốm yếu.

Theo các cụ cao niên, người Chăm gọi cây này là “Baluk Moringa” (nghĩa là cây dưỡng thân). Trong quan niệm dân gian, Chùm ngây là “cây của sự cân bằng” – giúp con người điều hòa khí huyết, giữ cho cơ thể không “quá nóng, quá lạnh”.

Cây Chùm ngây cũng thường được dùng trong các nghi lễ cúng sức khỏe (yang sưh) – như biểu tượng của sự thanh lọc và trường thọ.

2. Đặc điểm thực vật học

Là cây thân gỗ nhỏ, cao từ 3–10 m, tán thưa, lá kép hình lông chim.
Hoa màu trắng, mọc thành chùm dài, có mùi thơm nhẹ.
Quả hình dáng như “đũa”, dài 20–40 cm – nên ở nhiều nơi còn gọi là “cây dùi trống” hay “cây drumstick”.
Tất cả các bộ phận của cây đều có thể dùng làm thuốc: lá, rễ, hạt, vỏ, hoa.

3. Bộ phận dùng và công dụng trong y học cổ truyền Chăm

Trong nghề thuốc Chăm, cây Chùm ngây được sử dụng đa dạng, tùy theo mục đích chữa bệnh.

Bộ phận dùng	Cách sử dụng	Công dụng chính
Lá tươi hoặc khô	Giã vắt nước uống, nấu canh, hoặc phơi khô sắc nước	Bổ máu, mát gan, tăng sữa cho phụ nữ sau sinh, trị thiếu máu, hạ mỡ máu
Rễ	Sắc uống hoặc ngâm rượu	Kích thích tiêu hóa, trị phong thấp, đau nhức xương khớp
Hạt	Nghiền uống hoặc dùng ép lấy dầu	Giải độc, điều hòa huyết áp, kháng viêm
Vỏ thân	Giã đắp hoặc nấu nước tắm	Giảm sưng đau, trị bệnh ngoài da, làm lành vết thương

Người Chăm thường nói:

“Ăn lá Chùm ngây ba ngày, thân thể mát như gió biển; uống nước rễ Chùm ngây bảy ngày, khớp xương nhẹ như gió đồng.”
— (Câu tục ngữ Chăm về dược liệu)

4. Cơ sở khoa học hiện đại

Nhiều nghiên cứu của Việt Nam và quốc tế đã chứng minh tác dụng dược lý của Chùm ngây:

Chống oxy hóa mạnh, nhờ chứa polyphenol, flavonoid, vitamin C, E.
Bổ sung 7 loại vitamin và 9 loại axit amin thiết yếu, cao gấp 3 lần sữa, 4 lần cà rốt và 7 lần chuối.
Giảm cholesterol và đường huyết, giúp hỗ trợ điều trị tiểu đường type 2.
Kháng khuẩn, kháng viêm tự nhiên, giúp lành vết thương và cải thiện chức năng gan.

Nhờ vậy, ngày nay Chùm ngây được y học hiện đại công nhận là “siêu thực phẩm” (superfood).

5. Các bài thuốc dân gian của người Chăm với cây Chùm ngây

Bài 1: Tăng sức đề kháng – Bổ máu cho người suy nhược

Nguyên liệu: Lá Chùm ngây tươi 30g, Gừng tươi 2 lát, 3 hạt muối biển.
Cách dùng: Rửa sạch, nấu với 500 ml nước trong 10 phút. Uống trong ngày khi còn ấm.
Tác dụng: Tăng sức đề kháng, kích thích tiêu hóa, bồi bổ máu, giải độc cơ thể.
Lưu truyền: Thường dùng sau khi ốm hoặc sau sinh.

Bài 2: Trị đau nhức xương khớp, phong thấp

Nguyên liệu: Rễ Chùm ngây khô 20g, Cỏ xước 15g, Ngải cứu 10g.
Cách dùng: Sắc uống 2 lần/ngày, dùng 5–7 ngày liên tục.
Công dụng: Giảm đau nhức, lưu thông khí huyết, tăng độ linh hoạt cho khớp.

Bài 3: Hỗ trợ điều hòa kinh nguyệt, tăng sữa sau sinh

Nguyên liệu: Lá Chùm ngây 20g, Gừng tươi 2 lát, 3 hạt muối.
Cách dùng: Nấu nước uống hoặc nấu canh ăn hàng ngày.
Công dụng: Giúp thông huyết, điều kinh, lợi sữa, bồi bổ cho phụ nữ sau sinh.
Lưu ý: Không nên dùng trong thời kỳ mang thai, vì rễ và vỏ có thể gây co bóp tử cung.

Bài 4: Thanh nhiệt, giải độc gan, hỗ trợ gan nhiễm mỡ

Nguyên liệu: Lá Chùm ngây khô 15g, Râu ngô 10g, Cam thảo đất 10g.
Cách dùng: Sắc với 600 ml nước, uống 2 lần/ngày.
Công dụng: Thanh lọc gan, giảm mỡ máu, giải độc cơ thể.

6. Lưu ý khi sử dụng

Không dùng quá liều: Uống quá nhiều có thể gây hạ huyết áp, buồn nôn.
Phụ nữ mang thai: Không nên dùng rễ và vỏ thân vì có thể kích thích co bóp tử cung.
Trẻ nhỏ: Chỉ nên dùng ở dạng thực phẩm (lá nấu canh loãng).
Người Chăm có kinh nghiệm “ăn điều độ, không uống liên tục quá 10 ngày” để tránh cơ thể bị “hạ nhiệt quá mức”.

7. Vai trò trong nghề thuốc Chăm hiện đại

Ngày nay, nhiều lò thuốc Nam Chăm ở An Nhơn, Phước Nhơn đã kết hợp lá Chùm ngây với các vị thuốc khác như Cam thảo đất, Nhân trần, Cỏ tranh để tạo nên “trà thanh nhiệt Chăm”, hoặc bột dinh dưỡng Chùm ngây phục vụ cộng đồng.
Đây được xem là hướng đi mới – kết hợp tri thức dân gian với sản phẩm dược liệu thương mại, giúp người dân vừa giữ nghề, vừa phát triển kinh tế bền vững.

Cây Chùm ngây trong nghề thuốc Chăm không chỉ là một vị thuốc quý mà còn là biểu tượng của sự hồi sinh và cân bằng.
Giữa miền đất nắng gió Ninh Thuận, cây vẫn xanh tươi quanh năm – như người Chăm kiên cường gìn giữ tri thức bản địa của mình, nuôi dưỡng sức khỏe bằng chính tặng vật của thiên nhiên. 🌿